نویسنده: حسن انصاری





 
آقا بزرگ تهرانی در الذریعة (۲۲/۱۲۱)، کتابی کلامی را از یک نویسنده بیهقی معرفی می کند که در آن نویسنده از هم شهری خود، فرید خراسان ابن فندق و کتاب معارج نهج البلاغة او نقل می کرده است. نسخه کتاب که در کتابخانه شیخ محمد سماوی بوده، در ۱۴ ربیع الثانی ۷۹۹ق کتابت شده بوده است. این کتاب در دو جزء، جزء اول در الهیات و جزء دوم در نبوات و شاید سایر مباحث کلامی مانند امامت بوده است. آقا بزرگ متأسفانه توضیح دیگری درباره این کتاب ارائه نمی دهد؛ اما از آنکه آنرا در الذریعة نام برده روشن می شود که کتاب از دیدگاه او متعلق به نویسنده ای امامی مذهب بوده است. نسخه کتاب البته از آغاز و انجام ناقص بوده و ظاهرا آقا بزرگ اطلاعی دیگر درباره این نویسنده نداشته و نام نویسنده را هم بر اساس نسخه خطی ارائه کرده بوده است. از ترتیب ابوابی که آقا بزرگ از کتاب به دست داده معلوم می شود که کتاب پیش از عصر خواجه نصیر طوسی نوشته شده بوده، چرا که الگوی تألیفات کلامی دوره پیش از خواجه را بیشتر نمایندگی می کند. کتابهای کلامی دوران پس از خواجه عموما شامل برخی ابواب کلامی دوران پیش از آن نمی شده و ابواب کلامی در سیاق متأثر از مباحث الهیات بالمعنی الأعم در فلسفه و نیز الگوی فخر رازی تنظیم می شده اند. به هر حال آقا بزرگ نویسنده را "الامام فرید الدین محمد بن الحسن بن على البیهقى" معرفی می کند. عجالتا چیزی درباره این شخص به خاطر ندارم. یک رساله کوتاه اعتقادی از یک بیهقی را که به فارسی است از قرن هشتم قمری، استاد دانشمند دکتر حسین مدرسی سالها پیش در محیط ادب منتشر کرده اند که مؤلف ناشناخته اش چنین وصف شده : "الشیخ السعید العلامة فرید الدین محمد بن المحسن البیهقی رحمه الله" و کتابش بدین نام: کتاب الکافی فی التوحید والنبوة والامامة (نک: «رساله المختصر الکافی فی الکلام»، متن کلامی شیعی از قرن هفتم و هشتم، با معرفی و تصحیح حسین مدرسی طباطبایی، محیط ادب، به کوشش حبیب یغمایی، سید جعفر شهیدی، محمد ابراهیم باستانی پاریزی و ایرج افشار، انتشارات دبیرخانه هیئت امنای کتابخانه های عمومی کشور ـ تهران، ۱۳۵۸ ش.، ص ۱۶۵؛ همین رساله را محقق محترم آقای محمد رضا انصاری قمی نیز منتشر کرده اند، در میراث اسلامی ایران). آیا این هر دو مؤلف یکی هستند؟ پرسشی است که نمی توان با اطلاعات موجود به آن پاسخ داد.
در اینجا عین عبارت آقا بزرگ نقل می شود:
الذریعة - آقا بزرگ الطهرانی ج ۲۲ ص ۱۲۱
المقنع فی الاصول للامام فرید الدین محمد بن الحسن بن على البیهقى ینقل فیه عن " شرح نهج البلاغة " لفرید خراسان أبی الحسن علی بن أبى القاسم زید البیهقى الذی توفى سنة ۵۶۵ وهو فی جزئین : أولهما الالهیات ، التوحید وصفاته ، الموجود من أوله باب انه تعالى قادر على القبیح إلى تمام ثلاثین بابا أواخرها باب الآجال ، باب الارزاق ، باب الاسعار والجزء الثانی فی النبوات إلى أربعة عشر بابا والنسخة ناقص الاول والآخر بخط نظام بن على بن الحسین الاستراباى ، فرغ من الكتابة ( ۱۴ ع ۲ / ۷۹۹ ) فی مكتبة الشیخ محمد السماوی.
می دانیم که دست کم بخشی از کتابخانه سماوی به کوشش مرحوم محمد رشتی به کتابخانه آیة الله حکیم در نجف منتقل شد. منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/

/ج